برگزاری مراسم عزاداری برای رفتگان در تمامی کشورهای جهان مرسوم است،اما آداب و رسوم آن ریشه در فرهنگ و سنت های هر قوم و ملتی دارد.آداب و رسوم برگزاری مراسم در کشور ما آمیخته ای از زندگی اقوام باستانی ما (زرتشتی ها و سکاها) و فرهنگ و اعتقادات اسلامی است. در ادامه به بررسی ریشه و برخی آداب و رسوم مراسم ختم می پردازیم.
دلیل برگزاری مراسم عزاداری در روزهای خاص (سه روز اول، هفتم و چهلم) چیست؟
اعداد سه و هفت و چهل در همه ی تمدن های باستانی اعدادی مقدس شمرده شده اند و به فرهنگ اسلامی هم راه یافته اند.
اهمیت عدد سه به دلایل زیر است:
در فرهنگهای شرقی عدد سه نشان دهنده ی سه مرحله ی مهم زندگی شامل تولد،ازدواج و مرگ است.در مسیحیت عدد سه نشانه ی تثلیث و سه هدیه به مسیح است.در اسلام در روز قیامت در سه گروه محشور می شوند و کفاره ی سوگند شکستن سه روزه است. در فرهنگ عامه و داستان های پریان، سه آرزو، سه پری، سه خواهر و سه جادوگر را زیاد دیده ایم.
اهمیت عدد هفت به دلایل زیر است:
دلیل تقدس عدد هفت به دلیل هفت آسمان و زمین، هفت سیاره ی منظومه ی شمسی به غیر از زمین، هفت گناه کبیره، عجایب هفتگانه و عروج مردان خدا به آسمان هفتم است.در اسلام و قرآن هم هفت دور طواف دور خانه ی خدا، هفت شبانه روز بلای الهی به قوم عاد، آفرینش زمین و آسمان در هفت روز( روز هفتم روز استراحت) را داریم.
دلایل عدد چهل به دلایل زیر است:
مقدس بودن عدد چهل هم دلایل متعدد تاریخی و مذهبی دارد: پیامبر در سن چهل سالگی مبعوث شده است و حضرت موسی چهل روز در کوه معتکف بود تا الواح مقدس را دریافت داشت.قوم بنی اسرائیل به دلیل کفران نعمت و پرستش گوساله به چهل سال سرگردانی محکوم شدند.آفرینش انسان هم در طی چهل روز انجام شده و به اتمام رسیده است.همچنین سالکان هم برای درک معرفت الهی چهل روز به اعتکاف می پرداختند و اصطلاحا چله نشینی می کردند.
دلیل برگزاری مراسم عزاداری در سه روز اول به این دلیل است که زرتشتیان معتقد بودند روح پس از مرگ تا سه روز روی زمین باقی می ماند و اتصال خود را با تن حفظ می کند.در صدر اسلام هم پیامبر در موارد بسیاری برای تسلی دادن صحابه و یارانشان به نزد آنها می رفتند و خانواده هایشان را به صبر و آرامش دعوت می کردند و فرزندانشان را در آغوش می گرفتند و انجام این کار را تا سه روز توصیه می کردند و به سه روز بردن غذا برای خانواده ی متوفی تاکید می کردند.به همین دلیل در سه روز اول مراسم عزاداری برای متوفی گرفته می شود و در پایان روز سوم بعد از ظهر مهمانان بر سر مزار او حاضر می شوند و با خواندن فاتحه و طلب آمرزش مراسم را ترک می کنند.
در بعد از ظهر روز ششم و روز سی و نهم پس از مرگ متوفی نیز بستگان و اطرافیان بر مزار او حاضر شده و با دادن خیرات و خواندن دعا وفاتحه برای او طلب آمرزش و آرامش می کنند.کلیت مراسم عزاداری در اکثر شهرهای ایران به همین صورت است.
علت پذیرایی با خرما و حلوا در مراسم ختم چیست؟
استفاده از مواد غذایی شیرینی مثل خرما و حلوا باعث افزایش سطح سروتونین در مغز است که باعث آرامش می شود.
خرما میوه ی جنوبی است و خواستگاه آن حوالی رودهای دجله و فرات،محل شکل گیری تمدن های جهان است. درخت نخل همیشه سبز است و برای همین مظهری از رستاخیز است و میوه ی آن نیروبخش است و بنابر باورهای آن تمدن به روان شخص متوفی نیرو می بخشد تا مسیر طولانی در وادی مردگان بپیماید. حلوا از آرد گندم درست می شود و می دانیم گندم برای ایرانیان باستان و همچنین مسلمانان مقدس است چرا که نیرو بخش است و با آن نان نیز پخته می شود.از دیر باز با آیین های سوگواری و غلبه ی روح بر پلشتی مرگ در ارتباط بوده است.همچنین وجود روغن در هنگام پخت حلوا، دو جهان گیاه و حیوان را به هم پیوند داده و نشان دهنده ی وحدت و اتحاد کیهانی است.
معمولا بستگان متوفی به دلیل شوک وارده و ناراحتی تمایلی به غذا خوردن ندارند و همچنین سطح قند خون آنها نوسانات زیادی دارد که باعث بی طاقتی و اضطراب و استرس بیشتر می شود که در شرایط این افراد برایشان بسیار خطرناک است.به همین دلیل خوردن غذاهای شیرین برای آنها توصیه می شود.علاوه بر این خرما و حلوا غذاهای نرمی هستند و خوردن آنها آسان است.
استفاده از گلاب نیز باعث ترشح هورمون های اندورفین و ئیروفین در مغز می شود و باعث از بین بردن احساس غم و ایجاد آرامش در افراد می شود.
همچنین دلیل سرو قهوه در مراسم عزاداری هم به خاطر اسرار آمیز و رنگ و بوی خوش آن و همچنین انرژی بخشی این نوشیدنی است.
دلیل پوشیدن لباس سیاه در مراسم عزاداری
دلیل پوشیدن لباس سیاه در مراسم عزاداری این است که سیاه رنگی اسرارآمیز و با ابهت است و همچنین پوشیدن آن باعث می شود فرد احساس تمرکز بیشتری بر احساسات و عواطف خود داشته باشد.این رنگ به صورت طبیعی حزن آور و دلگیر است.از دیرباز (روم و یونان باستان، اعراب، ایرانیان باستان چنانکه در شاهنامه آمده است.) رنگ سیاه نشان عزاداری بوده است.بسیاری از مواقع آویختن دستمال سیاه به لباس خود هم نشانه ی عزادار بودن بوده است. در برخی نقاط دنیا زنان بیوه باید تا آخر عمر سیاه پوش می شدند.
بررسی بعضی آداب و رسوم مراسم ختم در شهرهای مختلف
پذیرایی از مهمانان:
معمولا رسم است که برای متوفی سفره ای با شال ترمه پهن می کنند و روی آن عکس متوفی و شمع و قرآن و حلوا می گذارند.از خوراکی های دیگری که در شهرهای مختلف روی سفره قرار داده می شود،می توان به قهوه، قاووت در خراسان، قهوه و کاکائو و روغن جوشی و کماج (دو نوع شیرینی محلی) در کرمان و رنگینک در شیراز اشاره کرد. در سیرجان در روز سوم ظرفی از پشمک و نان و برنج را روی سفره قرار می دهند. همچنین نزدیک غروب آفتاب مقداری آرد را با روغن حیوانی تفت می دهند و با پودر هل و شکر حلوایی به نام "دن خاکی" می پزند تا از همان آغاز طبخ بوی آن به قبر میت برسد و باعث شادی متوفی بشود. با این حلوا هم از حاضران پذیرایی می کنند و هم از آن به منازل حداقل هفت همسایه می دهند. در اراک اگر فصل گل باشد دو گلدان پر از گل و در یک کاسه ی چینی آرد نخودچی با قهوه ی ساییده می ریزند. در ممسنی فارس،بعد از گریه و زاری و شروه خوانی به پذیرایی از مهمانان با قلیان و چای و سپس شیرینی انجام می شود. در روستای کوهپایه ی شهرستان ساوه استان مرکزی وقتی ختم مراسم در روز سوم با خواندن سوره الرحمن اعلام شد، صاحب مجلس اهالی روستای خود و روستاهای اطراف را به صرف ناهار دعوت می کند و با غذایی به نام "ماستافا" شامل گوشت و برنج یا برنج و کشک از آنها پذیرایی می کنند. شیعیان جزیره ی کیش غذایی به نام مچبوس(برنج و گوشت) می پزند و در حسینیه ناهار می دهند. اهل این سنت این جزیره علاوه بر آن حلیم هم می پزند و با آن از شرکت کنندگان پذیرایی می کنند. همچنین در این مجلس با چای،قهوه،شربت و خرما از مردم پذیرایی می کنند. در مراسم ختم خراسان جنوبی شهرستان بیرجند پلو و خورشت می پزند و بسته به توان مالی شان انواع خورش ها بیشتر است. مردم بی بضاعت هم آبگوشت می پزند و با آن از مهمانانشان پذیرایی می کنند.
آداب مردم بلوچ در برگزاری مراسم ختم:
مردم سیستان و بلوچستان که آداب و رسومشان جنبه های اشتراک زیادی با مردم زرتشت دارد، به مراسم ختم "پرسه" هم می گویند که به معنای پرسیدن احوال بازماندگان متوفی و دلجویی از آنها است. در دیگر نقاط مرکزی ایران مثل یزد و فارس هم از این کلمه برای مراسم ختم استفاده می شود.بعد از خاکسپاری عمده ترین بخش پرسه آغاز می شود که شامل همان رفت و آمد آشنایان و بستگان برای دلجویی و تسلیت دادن است.در طول این مراسم، خانواده ی متوفی آشپزی نمی کنند و بستگان و آشنایان هستند که به این کار مشغول هستند.همچنین بلوچ ها رسم ندارند لباس سیاه بپوشند و همان لباس همیشگی را بر تن می کنند و بعضی از نزدیکان به متوفی موی سر و روی خود را تا مدتی کوتاه نمی کنند.رسم دیگر مردم بلوچ این است که گریه و ناله برای متوفی کم تر انجام شود. مراسم رسمی سه روز پس از مرگ "سه فاتحه" خوانده می شود، در این روز گوسفندی برای متوفی قربانی می شود و با آن غذایی برای حاضران تهیه می شود.مراسم پانزده روزه،چهلم،شش ماهه و سالگرد هم به تناسب خواست خانواده ی متوفی معمولا در خارج از قبرستان انجام می گیرد. رفتن به مزار هم معمولا رسم نیست و همه تلاش می کنند با خواندن فاتحه و کارهایی که انجام دادنشان ثواب دارد،برای آمرزش و آرامش روح متوفی کاری انجام دهند.بخش مهم دیگر برنامه دست کمکی است که سعی در دست گیری از خانواده متوفی با کمک های مالی و خوراکی دارند.این رسم برای افرادی است که بضاعت مالی کمی دارند و یا کودکان صغیر دارند.در قزوین دوستان و آشنایان اجازه نمی دهند خانواده ی متوفی برای احسان کردن و خیرات خرجی بدهند و هزینه ها بین دوستان و آشنایان تقسیم می شود.در اسلام آباد غرب در کرمانشاه هم دوستان و آشنایان موادغذایی مانند برنج و روغن و گوشت را به عنوان "پرسانه " با خود می آورند.